Współczesne społeczeństwo staje w obliczu licznych wyzwań związanych z narastającą przestępczością, wykluczeniem społecznym oraz nieskutecznością tradycyjnych metod resocjalizacji. W odpowiedzi na te zjawiska coraz częściej sięga się po interdyscyplinarne podejścia łączące dorobek psychologii, kryminologii oraz działań organizacji pozarządowych. Kluczowym źródłem wiedzy w tym obszarze jest monografia dr Joanny Felczak i Barbary Wilamowskiej pt. "Czynniki psychologiczne i kryminologiczne a ograniczenie szkód społecznych przestępstwa: między zasobami a optymizmem" (SGH, 2024), stanowiąca ważny głos w dyskusji na temat nowoczesnej resocjalizacji w Polsce.
Resocjalizacja w Polsce staje się coraz bardziej aktualna w świetle doniesień o wzroście aktów przemocy i przestępczości, których ofiarami często padają przedstawiciele zawodów zaufania publicznego, tacy jak pracownicy ochrony zdrowia, nauczyciele czy urzędnicy. Nasilające się zjawisko marginalizacji, niedostatecznego wsparcia postpenitencjarnego oraz ograniczone zasoby instytucjonalne wymuszają nową refleksję nad skutecznością dotychczasowych rozwiązań. W tym kontekście monografia autorstwa dr Joanny Felczak i Barbary Wilamowskiej odpowiada na zapotrzebowanie na naukowe opracowanie problematyki czynników psychologicznych i kryminologicznych wpływających na przestępczość oraz wskazuje potencjalne kierunki działań zmierzających do ograniczenia szkód społecznych wynikających z czynów karalnych.
Monografia opiera się na szeroko zakrojonym badaniu jakościowym obejmującym 40 pogłębionych wywiadów z osobami skazanymi. Autorki zastosowały metodę case study oraz wywiady biograficzne, wzbogacone o testy psychologiczne oraz analizę akt spraw. Podejście to pozwoliło na zidentyfikowanie głównych motywów przestępczości, a także określenie typologii sprawców pod względem ich zdolności do adaptacji, autorefleksji oraz potencjału do resocjalizacji. Badania zostały przeprowadzone we współpracy z Wyższą Szkołą Biznesu – National Louis University (WSB-NLU) oraz Małopolskim Stowarzyszeniem Probacja. Zebrany materiał empiryczny liczył blisko 3000 stron, co świadczy o ogromnej skali i rzetelności przeprowadzonych analiz.
Wyniki badań wskazują na złożoność uwarunkowań psychologicznych leżących u podstaw działań przestępczych. Autorki podkreślają znaczenie takich zmiennych jak: obniżony poziom samooceny, deficyty kompetencji społecznych, niska kontrola impulsów, brak wglądu w skutki własnych działań czy niestabilne środowisko rodzinne. Szczególnie istotne okazują się być tzw. punkty zwrotne w biografiach osadzonych, czyli momenty przełomowe, które determinowały wejście na drogę przestępczości. Psychologia więzienna, jako subdyscyplina psychologii klinicznej, w analizowanej książce ukazuje swoją użyteczność w zrozumieniu mechanizmów radzenia sobie osadzonych z izolacją, ich strategii adaptacyjnych, a także planowania przyszłości po opuszczeniu zakładu karnego.
Na podstawie analiz biograficznych i psychologicznych autorki wyodrębniły trzy zasadnicze typy skazanych: osoby zdeprawowane – charakteryzujące się brakiem empatii, trwałymi postawami antyspołecznymi oraz tendencją do recydywy; osoby niefrasobliwe – których działania przestępcze miały charakter impulsywny lub przypadkowy, często wynikający z sytuacyjnych trudności życiowych; osoby niezaradne – mające trudności w samodzielnym funkcjonowaniu, pozbawione wsparcia społecznego, zmagające się z uzależnieniami i zaburzeniami psychicznymi. Takie ujęcie pozwala na bardziej zindywidualizowane podejście do resocjalizacji i umożliwia projektowanie działań wspierających w zależności od profilu sprawcy.
Jednym z najbardziej wartościowych elementów książki jest prezentacja działań Małopolskiego Stowarzyszenia Probacja – organizacji wspierającej byłych skazanych w powrocie do społeczeństwa. Przedstawiony model OPERA (Otwarcie – Przygotowanie – Edukacja – Reintegracja – Aktywność) został opracowany jako holistyczna metoda oddziaływań postpenitencjarnych. Jego skuteczność opiera się na współpracy psychologów, terapeutów, doradców zawodowych oraz samych beneficjentów programu. Model OPERA to przykład dobrej praktyki w zakresie tzw. probacji środowiskowej, której celem jest nie tylko nadzór, ale przede wszystkim aktywizacja i odbudowa zdolności społecznych osób opuszczających zakłady karne.
Punktem kulminacyjnym niniejszego opracowania jest wywiad z dr Joanną Felczak – współautorką omawianej monografii, badaczką i praktyczką z wieloletnim doświadczeniem w pracy z osobami skazanymi. W rozmowie tej poruszane są nie tylko zagadnienia metodologiczne i analityczne związane z przeprowadzonymi badaniami, ale także osobiste motywacje, refleksje oraz obserwacje dotyczące kondycji systemu resocjalizacji w Polsce. Poniżej prezentujemy pełny zapis tej rozmowy:
Pani doktor, w kontekście Pani badań nad czynnikami psychologicznymi i kryminologicznymi, co zainspirowało Panią do tak głębokiego zainteresowania tematyką resocjalizacji? Jakie praktyczne wnioski i typologie wyłoniły się z Pani przeprowadzonych badań, które mogą pomóc w zrozumieniu oraz wsparciu osób w procesie resocjalizacji?
Odpowiedź: Jeśli chodzi o tę książkę oraz badania, które przeprowadziłam kilka lat temu, muszę przyznać, że jestem prawdziwą entuzjastką resocjalizacji – wręcz pasjonatką tego zagadnienia. Choć moje badania były zaplanowane jako pełen proces i mogłyby być na przykład podstawą do napisania rozprawy doktorskiej, realizowałam je przede wszystkim z ciekawości. Byłam zafascynowana tym, jaka jest typologia osób, z którymi miałam do czynienia, oraz jakie kluczowe aspekty wpływają na proces ich resocjalizacji.
Jak wyglądała struktura badawcza i metodologia zastosowana w prowadzonych przez Panią badaniach?
Odpowiedź: Grupa badana składała się z 40 wywiadów a dokładnie 40 case study, w których uczestniczyły osoby w różnych sytuacjach prawnych – od skazanych na dożywocie po tych odbywających karę za drobne przestępstwa. Przeprowadziłam wywiady życia oraz zastosowałam trzy testy psychologiczne, a także przeprowadziłam analizę kryminologiczną czynów karalnych uczestników badania. Warto wspomnieć, że psychologiczna część badań była zrealizowana we współpracy z WSB-NLU, a kryminologiczna część we współpracy z Małopolskim Stowarzyszeniem Probacja. Te badania to niemal 3 tysiące stron wywiadów, które analizowałam osobiście – przepisywałam i wielokrotnie czytałam. W 2018 roku nie było jeszcze dostępnych narzędzi wspomagających, do transkrypcji albo analizy tekstu takich, jak te, które mamy dzisiaj. Ten wysiłek pozwolił mi zagłębić się w materiał badawczy, taka jest zresztą logika pracy jakościowej. Taka analiza wywiadów, analiza jakościowa ma kilka sposobów interpretacji, albo się je układa w wiązki, albo robi się trajektorię i szuka się takich punktów węzłowych, momentów przejścia, odzwierciedlenia czegoś, co zakłada się a priori. Mamy dostępne na Uczelni opracowania jak się takie badania robi i cześć naszych studentów już się tego uczy, jak takie badania się robi w ramach np. pracy magisterskiej.
Jak przebiega proces analizy tekstów w kontekście identyfikacji psychologicznych czynników związanych z przestępczością?
Odpowiedź: Analiza jest procesem wymagającym wielokrotnego przeglądania tekstów. Kluczowe w tym działaniu jest poszukiwanie wspólnych wątków, ich łączenie oraz szczegółowa kontrola różnych czynników psychologicznych za pomocą np. testów psychologicznych. Te działania prowadzą do tworzenia typów oraz wyróżniania kluczowych momentów w analizie. Istotne jest także rozpoznawanie ukrytych schematów, które mogą być obecne w tych tekstach i w biografiach, czy sposobie myślenia badanych osób. Psychologiczne czynniki są często badane w celu zrozumienia ich odzwierciedlenia w analizowanych materiałach.
Jakie kluczowe aspekty zostały uwzględnione w analizie przypadków dotyczących biografii osób związanych z przestępczością?
Odpowiedź: W przeprowadzonej analizie 40 przypadków skupiliśmy się na identyfikacji punktów zwrotnych w biografiach, które wskazują, dlaczego niektórzy ludzie wkraczają na drogę przestępstwa, a inni potrafią z niej wyjść, korzystając z zasobów adaptacyjnych. Na podstawie uzyskanych danych stworzyliśmy typologię skazanych, która obejmowała osoby niefrasobliwe, zdeprawowane oraz niezaradne.
Jakie różnice zauważyła Pani w grupie skazanych, analizując ich czynniki psychologiczne i zdolność do racjonalnego osądu?
Odpowiedź: Grupa skazanych, którą badałam, nie jest jednorodna. W moim badaniu ponad 40% uczestników to typowi przestępcy, podczas gdy pozostali to osoby, które trafiły do izolacji przez przypadek lub nie mają wystarczającego racjonalnego osądu. Zresztą jest to zgodne z wynikami innych badań nad tą specyficzną grupą. Rozpoczęłam od koncepcji racjonalności, a następnie dokładnie analizowałam, w jaki sposób te osoby postrzegają swoją sytuację. Kontrolowałam ich osobowość, samoocenę i kompetencje społeczne oraz badałam znaczenie tych czynników psychologicznych w kontekście całościowej oceny ich funkcjonowania. Było też dla mnie ważne, czy oni sami mają wgląd w swoją sytuację, jak budują swoje plany na przyszłość i na ile mają zasoby, aby po wyjściu z więzienia poradzić sobie z rzeczywistością wolności.
Jakie czynniki w biografiach osób przestępczych Pani zdaniem wpływają na ich brak zasobów i wsparcia społecznego?
Odpowiedź: Wnioski płynące z analizy tych biografii wskazują, że wiele z tych osób zmaga się z brakiem zasobów, często powiązanym z niedostatecznym wsparciem społecznym oraz brakiem życiowych wskazówek. Niektóre z tych życiorysów są naprawdę przytłaczające, co sprawia, że rozmowy z takimi osobami są bardzo smutne. Wiele z nich już od dzieciństwa wydaje się być skazanych na wykluczenie. To bardzo wyraźnie pokazuje, że tzw. walka z przestępczością powinna się zacząć od dobrej profilaktyki, że bardzo ważna jest rola szkoły, społeczności lokalnej, małych lokalnych NGOsów, które dają młodym ofertę dobrego spędzania czasu. Dla dorosłych natomiast kluczowa jest aktywność zawodowa.
Jakie znaczenie mają zatem NGOsy w Polsce w kontekście wsparcia osób opuszczających więzienie?
Odpowiedź: W kontekście brakujących zasobów kluczowe jest, aby probacja czy pomoc po opuszczeniu zakładu karnego umożliwiała tworzenie szans, które pomogą osobom w ich adaptacji. Małopolskie Stowarzyszenie Probacja w Polsce odgrywa znaczącą rolę, prowadząc dom dla więźniów ProDomo, którzy opuszczają zakłady karne a zagrożonych bezdomnością oferując im pracę i różnorodne terapie. Program ten trwa sześć miesięcy, podczas których uczestnicy są przygotowywani do reintegracji w społeczeństwie. Działalność tego ośrodka, który działa od ponad 20 lat i posiada uprawnienia dozorów resocjalizacyjnych, robi na mnie ogromne wrażenie. Niestety, mimo sukcesów, borykają się oni jak wiele różnych organizacji pozarządowych z niepewnością finansową, co tylko zwiększa mój szacunek dla ich zapału i pracy.
Jak Pani uważa, czy w Polsce powinno być więcej instytucji probacji?
Odpowiedź: Zdecydowanie potrzebujemy większej liczby organizacji pozarządowych zaangażowanych w probację i profilaktykę przestępczości w Polsce. Wydaje się, że temat ten jest niedostatecznie zauważany, zwłaszcza biorąc pod uwagę długoletnie oczekiwania na wydanie odpowiednich regulacji ułatwiających finansowanie działalności probacyjnej realizowanej przez NGOsy. To utrzymujące się zaniechanie ilustruje, jak brak zainteresowania tym zagadnieniem może wpływać na rozwój systemu. Jednocześnie dostrzegam możliwość wsparcia takich instytucji dzięki naszej pracy naukowej. Książka, którą napisałam, została stworzona pro publico bono, z myślą o społecznej korzyści. Zachęcam też czytelników, aby zajrzeli do środka książki i zapoznali się z metodami pracy w Małopolskim Stowarzyszeniu Probacja opisanymi w postaci modelu OPERA. Można zobaczyć jak holistyczne jest ich podejście. Takiego właśnie podejścia potrzebują osoby powracające na wolność. Zachęcam i proszę czytelników tej książki – jeśli znaleźliście w niej coś przekonującego, ciekawego i wartego uwagi, upowszechniajcie publikację dalej i wspierajcie Małopolskie Stowarzyszenie Probacja. Nie każdy ma odpowiednie zasoby i okazję, aby pracować w obszarze resocjalizacji, ale każdy może wspierać tych, którzy wiedzą jak to robić mądrze. Moim marzeniem jest, że w każdym województwie będzie obecne takie stowarzyszenie doświadczone w pomocy byłym więźniom, ich rodzinom oraz dzieciom osób pozbawionych wolności. Mam nadzieję, że znajdą się osoby, które też tego chcą i wspólnie osiągniemy ten cel.
Podczas rozmowy z dr Joanną Felczak ujawnia się złożoność problematyki przestępczości oraz zapotrzebowanie na wsparcie społeczne. Wiele z życiorysów osób w trudnych sytuacjach pokazuje, jak bardzo brak zasobów i wsparcia może wpłynąć na ich decyzje. Zrozumienie tych historii jest krokiem do zmiany i reintegracji jednostek w społeczeństwie.
Książka ta jest nieocenionym narzędziem dla psychologów, pracowników wymiaru sprawiedliwości oraz studentów, którzy pragną zrozumieć, jakie czynniki wpływają na przestępcze zachowania i jakie mają potencjał do rehabilitacji. Dzięki połączeniu badań empirycznych z praktycznymi propozycjami, praca ta staje się przewodnikiem dla tych, którzy dążą do skuteczniejszej reintegracji skazanych ze społeczeństwem. W obliczu rosnących wyzwań w resocjalizacji, publikacja dr Joanny Felczak i Barbary Wilamowskiej stanowi istotny krok w kierunku lepszego zrozumienia i zmiany tego złożonego procesu.
Link do darmowego dostępu do książki w formie pdf:
https://cor.sgh.waw.pl/handle/20.500.12182/1341
Link do strony Małopolskiego Stowarzyszenia Probacja:
https://probacja.org/
https://www.facebook.com/Probacja
