Rezyliencja wobec traumy, psychologiczne skutki powodzi.

Wstęp

Projekt badawczy „Rezyliencja wobec traumy: Psychologiczne skutki powodzi 2024” prowadzony przez psychologów z WSB-NLU ma na celu zrozumienie, jak powódź z 2024 roku wpłynęła na społeczności lokalne w wymiarze psychologicznym, natomiast projekt „Public Policy of Poland and Austria Towards the 2024 Flood: Preliminary Study of the Individual, Social and Institutional Consequences" pozwala uchwycić rolę instytucji w kontekście minimalizacji wielowymiarowych skutków powodzi.

Badanie składało się z dwóch etapów. Pierwszy etap rozpoczął się 28 września 2024 roku, zaledwie dwa tygodnie po katastrofie, pozwalając na wnikliwą analizę bezpośrednich skutków traumy. Drugi etap, zainicjowany w kwietniu 2025 roku, obejmował zarówno psychologiczne badania terenowe, jak i wywiady z osobami, odpowiedzialnymi za zarządzanie kryzysowe w tamtym czasie. Celem tych badań jest zrozumienie, w jaki sposób trauma wpływa na życie ludzi i funkcjonowanie instytucji oraz jak skuteczne są strategie wsparcia. 

Badanie psychologiczne obejmowało zastosowanie standardowych kwestionariuszy takich jak Międzynarodowy Kwestionariusz Traumy, PTGI, KOP-26 i AAQII, które są szeroko stosowane w badaniach naukowych. Badanie jakościowe oparto o przygotowane przez zespół badawczy kwestionariusze wywiadu. 

Koncepcja rezyliencji

Rezyliencja, w kontekście psychologii, odnosi się do zdolności jednostki do adaptacji i radzenia sobie w obliczu trudności, stresu oraz nieprzewidywalnych sytuacji życiowych. Jest to proces, który umożliwia ludziom nie tylko przetrwanie, ale także rozwój pomimo napotykanych przeszkód. Rezyliencja nie jest cechą stałą, lecz jest uwarunkowana wieloma czynnikami, zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi. 

Koncepcja rezyliencji stanowi przedmiot analizy w kontekście zrozumienia fenomenu,  który odnosi się do zdolności niektórych jednostek do funkcjonowania pomimo występowania niekorzystnych warunków życiowych, przeciwności losu oraz traumatycznych doświadczeń. Koncepcja ta odnosi się także do grup społecznych i instytucji, i w ujęciu tym oznacza odporność i elastyczność działania w okresie kryzysu.

W języku polskim brak jest jednoznacznego terminu, który w pełni oddaje znaczenie angielskiego pojęcia "resilience". Dosłowne tłumaczenie sugeruje takie określenia, jak elastyczność, sprężystość, prężność, odporność oraz zdolność do regeneracji. Termin ten był wprowadzony do słownika nauk społecznych przez pionierów badań nad rozwojem dzieci w trudnych warunkach w 1955 roku - Emmę Werner, Normana Garmezy oraz Michaela Ruttera.

Wokół koncepcji rezyliencji toczy się żywa dyskusja, w której pojawiają się pytania dotyczące definicji tego pojęcia, zakresu stosowanej terminologii, a także sposobów operacjonalizacji i pomiaru kluczowych zmiennych. (Borucka, Ostaszewski, 2008).

Trzy podstawowe modele rezyliencji

W kontekście osób dorosłych doświadczających powodzi można zidentyfikować trzy podstawowe modele rezyliencji, które zostały pierwotnie opisane i badane przez Garmezy (et al., 1984), są to: 

• Model równoważenia ryzyka zakłada, że czynniki ochronne oddziałują bezpośrednio na zachowania dorosłych, równoważąc negatywny wpływ czynników ryzyka. Na przykład, osoba dorosła, która doświadczyła powodzi i wciąż boryka się z konsekwencjami finansowymi i emocjonalnymi, może wykazywać większe skłonności do problemów psychicznych. Jednak wsparcie bliskich i dobra strategia zarządzania stresem mogą skutecznie zrekompensować te negatywne doświadczenia.
• Model redukowania ryzyka z kolei sugeruje, że czynniki ochronne wchodzą w interakcje z czynnikami ryzyka, łagodząc ich wpływ. W przypadku dorosłych, to wsparcie społeczne, jak przyjaciele czy grupy wsparcia, może działać jako bufor przed negatywnymi skutkami traumy związanej z powodzią, redukując szanse na rozwój depresji czy lęków.
• Model uodparniania na ryzyko wskazuje, że umiarkowany poziom trudności może przygotować dorosłą jednostkę na nowe, bardziej wymagające wyzwania. Przykładami mogą być doświadczenia związane z odbudową po powodzi, które, mimo że są stresujące, mogą również stanowić okazję do rozwoju osobistego i zdobywania umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach.

Wszystkie te modele podkreślają, że rezyliencja wobec traumy, takiej jak powódź, jest procesem złożonym, w którym zarówno czynniki ryzyka, jak i ochronne mają kluczowe znaczenie dla zdrowia psychicznego osób dorosłych.

Cztery mechanizmy wg. M. Ruttera, które mogą pomóc w budowaniu rezyliencji

Warto zwrócić uwagę również na mechanizmy, które mogą modyfikować wpływ ryzykownych sytuacji, takich jak powódź. Takie podejście, inspirowane badaniami M. Ruttera (1987), pozwala lepiej zrozumieć, jak dorośli mogą skutecznie radzić sobie z traumatycznymi doświadczeniami, a także jak można implementować praktyczne strategie wsparcia. Rutter wymienia cztery kluczowe mechanizmy, które mogą pomóc dorosłym w budowaniu odporności:

• Redukcja wpływu ryzyka: Dorosłe osoby mogą podejmować działania w celu zmniejszenia negatywnych skutków powodzi, takie jak opracowanie planów ewakuacyjnych, które przygotowują ich na ewentualne zagrożenia. Przykładowo, w przypadku mieszkańców terenów zagrożonych powodziami, prowadzenie regularnych szkoleń z zakresu pierwszej pomocy oraz sesji informacyjnych na temat zarządzania kryzysowego może wpływać na obniżenie ich lęku i niepewności.
• Zmiana ekspozycji na czynniki ryzyka: Praktycznym zastosowaniem tej zasady może być przemieszczanie się do mniej narażonych lokalizacji. Przykład: dorośli, którzy doświadczyli powodzi, mogą podjąć decyzję o zakupie nieruchomości w rejonach o mniejszym ryzyku wystąpienia takich katastrof. 
• Przerwanie łańcucha zdarzeń: Oznacza to interwencję w sytuacji kryzysowej, aby zapobiec eskalacji problemów. W przypadku dorosłych, którzy przeżyli powódź, ważne może być zapewnienie wsparcia psychologicznego i społecznego, które pomoże im w poradzeniu sobie z emocjami i stresem po wydarzeniu. Terapia grupowa, w której uczestnicy dzielą się swoimi przeżyciami, może przynieść ulgę i pomóc w nawiązaniu nowych więzi społecznych.
• Wzmacnianie samooceny i poczucia skuteczności: Osoby dorosłe mogą korzystać z programów rozwoju osobistego, które pomagają im w odbudowie poczucia własnej wartości. Przykład: warsztaty, które uczą umiejętności radzenia sobie z kryzysem i zarządzania stresem, mogą pomóc uczestnikom w budowaniu pewności siebie oraz efektywności w radzeniu sobie z trudnościami.

Zrozumienie i wdrożenie tych mechanizmów w kontekście dorosłych osób doświadczających traumy po powodzi jest kluczowe dla ich procesu zdrowienia i odbudowy. Angażowanie się w lokalne wspólnoty oraz korzystanie z oferowanych zasobów wsparcia mogą znacznie poprawić ich rezyliencję i zdolność do radzenia sobie z trudnościami życia.

Zespół stresu pourazowego (PTSD)

Zespół stresu pourazowego to zaburzenie psychiczne, które może rozwinąć się u osób, które doświadczyły lub były świadkami dramatycznych wydarzeń, takich jak klęski żywiołowe. Dorośli cierpiący na PTSD po powodzi doświadczają różnorodnych objawów, takich jak:

• Natrętne wspomnienia traumatycznego doświadczenia,
• Unikanie sytuacji lub miejsc przypominających o powodzi,
• Wzmożona czujność i nadmierne reakcje lękowe,
• Problemy z zasypianiem oraz utrzymywaniem snu.

Przykłady skutecznych strategii radzenia sobie z PTSD wskutek powodzi

Analiza rezyliencji w kontekście tych doświadczeń jest niezwykle istotna. Dorośli, którzy potrafią odnaleźć sposoby na przystosowanie się do życia po powodzi, często wykazują większą odporność psychiczną. Przykłady skutecznych strategii obejmują:

• Wsparcie społeczne: Osoby, które angażują się w lokalne grupy wsparcia oraz relacje z innymi, unikają izolacji, co może łagodzić objawy PTSD. Na przykład, dorosły mężczyzna, który stracił dom w powodzi, może znaleźć ulgę w rozmowach z innymi, którzy przeszli przez podobne trudności.
• Zarządzanie stresem: Techniki relaksacyjne, medytacja i praktyki mindfulness mogą być pomocne w radzeniu sobie z objawami lęku. Przykładem może być kobieta, która podczas cotygodniowych zajęć jogi nauczyła się, jak radzić sobie z lękiem i niepokojem wywołanym przez wspomnienia powodzi.
• Edukacja i terapia: Kiedy osoby dorosłe uczą się o procesie traumy oraz technikach radzenia sobie, a także uczestniczą w terapii, często odkrywają nowe perspektywy. Niektóre terapie, takie jak terapia poznawczo-behawioralna, mogą skutecznie pomagać w przetwarzaniu traumatycznych wspomnień i emocji.

PTSD jest stanem, który wymaga szczególnej uwagi, a jego objawy mogą znacząco wpłynąć na jakość życia jednostki. Osoby, które doświadczyły powodzi, mogą zmagać się z uczuciem utraty, przerażeniem oraz wieloma innymi negatywnymi emocjami. Powodzie są wydarzeniami, które często wiążą się z wieloma stratami — zarówno materialnymi, jak i emocjonalnymi. Osoby, które straciły bliskich, domy lub doświadczyły dramatycznych momentów związanych z ewakuacją, mogą być szczególnie narażone na rozwój PTSD. 

Przykładem może być sytuacja osób, które żyły w regionach dotkniętych katastrofą, na przykład w czasie powodzi w 2010 roku w Polsce, kiedy to wiele osób straciło dorobek życia. PTSD na skutek powodzi jest zjawiskiem powszechnym i globalnym, dotykającym miliony ludzi na całym świecie:

• Powódź w Warszawie, 2010: Po powodzi w Warszawie wiele osób zgłaszało objawy PTSD, takie jak nocne koszmary, lęk przed deszczem i zalaniem. Psychologowie zauważyli, że osoby, które utraciły bliskich lub miały dramatyczne doświadczenia związane z powodzią, były bardziej narażone na długotrwałe problemy emocjonalne (Włodarczyk, 2011).
• Powódź w Nowym Orleanie, 2005 (Huragan Katrina): Osoby, które przetrwały huragan Katrina i jego skutki, często były diagnozowane z PTSD. Badania wykazały, że 30-40% osób, które przeżyły katastrofę, zmagało się z tym zaburzeniem. Wiele z nich stosowało różnego rodzaju terapie, w tym terapię poznawczo-behawioralną, która okazała się skuteczna (Giudici, 2010).
• Powódź w Australii, 2017: Po ostatnich poważnych powodzi w Australii, wiele osób zgłaszało objawy PTSD. Psychologowie skupili się na dostarczaniu wsparcia psychologicznego i interwencji kryzysowej, co pozwoliło na złagodzenie symptomów traumy. Wsparcie były kluczowe, a wspólne działania sąsiedzkie okazały się pomocne w procesie resuscytacji emocjonalnej (Matthews, et al., 2019).

Czynniki, które mogą wpływać na utrzymywanie się i nasilanie objawów PTSD

Istnieje szereg czynników społecznych, które mogą wpływać na utrzymywanie się i nasilanie objawów PTSD w miarę upływu czasu. Wiele z nich związanych jest z wpływem katastrofy na lokalną społeczność, a także z patologicznymi zmianami w strukturze rodziny (Strelau, 2004). Jednym z głównych czynników wpływających na psychospołeczne skutki powodzi jest deterioracja jakości kontaktów społecznych. Katastrofa często prowadzi do rozkładu więzi międzyludzkich oraz obniżenia poczucia przynależności do lokalnej społeczności. Brak skutecznego wsparcia społecznego oraz poczucia wspólnoty może doprowadzić do rozluźnienia relacji społecznych, co dodatkowo komplikuje proces adaptacji po traumie (Strelau, 2004). Przykładem może być sytuacja w miejscowości po powodzi, gdzie uzależnienie dorosłych mieszkańców od pomocy rodziny, przyjaciół czy instytucji społecznych może wpłynąć na nasilenie symptomów depresyjnych oraz lękowych.

Na poziomie mikrospołecznym, stan psychiczny członków rodziny dotkniętej katastrofą również odgrywa kluczową rolę. Zmiany w atmosferze domowej, takie jak podwyższony poziom konfliktów czy brak emocjonalnego wsparcia, mogą nasilać objawy PTSD. Badania pokazują, że w rodzinach, gdzie występują różne zaburzenia psychiczne, nasilenie symptomów traumy jest znacznie większe (Strelau, 2004). Interwencja terapeutyczna, która uwzględnia dynamikę rodzinną, może okazać się szczególnie wartościowa. 

Zrozumienie PTSD w kontekście powodzi, przegląd badań

Zrozumienie PTSD w kontekście powodzi jest kluczowe dla skutecznego wsparcia osób dotkniętych traumą. Interwencje psychologiczne, terapia i społeczna pomoc mogą pomóc w procesie leczenia i budowania rezyliencji. Wspólne dzielenie się doświadczeniami i wsparcie ze strony bliskich mogą odegrać dużą rolę w przezwyciężaniu trudności związanych z PTSD (Strelau, 2004).

Zdarzenia takie wywołują u wielu osób objawy zespołu ostrego stresu, które mogą przerodzić się w PTSD, jeśli utrzymują się przez dłuższy czas. Symptomy tej formy zaburzenia obejmują ciągłe przeżywanie traumy, unikanie sytuacji przypominających o niej oraz emocjonalne odrętwienie, co znacząco zaburza życie społeczne i zawodowe jednostki (Strelau, 2004). Osoby doświadczające traumy powodziowej cierpią, a badania pokazują, że PTSD dotycza prawie ponad 50% osób, które przeżyły traumatyczne wydarzenie, w zależności od jego rodzaju. 

W przypadku katastrof naturalnych, jak powódź, odsetek ten jest zazwyczaj niższy. Na przykład badania nad ofiarami powodzi z 1997 roku wykazały, że około 40% z nich doświadczało symptomów PTSD rok po zdarzeniu, a w dwa i pół roku później odsetek ten spadł do 20% (Kaniasty, 2003, Bonanno, et al., 2010). Ważne jest jednak to, że wiele osób, nawet po przeżyciu traumy, wraca do normalnego funkcjonowania w ciągu kilku miesięcy czy roku. Szacuje się, że u blisko połowy osób z PTSD, które nie otrzymały profesjonalnej pomocy, objawy mogą się utrzymywać. W przeprowadzonych przez nas badaniach 70% osób, które bezpośrednio doświadczyły skutków powodzi (zalanie, zniszczenie mienia) w pierwszym etapie badań spełniało kryteria PTSD. Prowadzone w dalszym ciągu badania pozwolą ocenić, na ile trwałe są objawy stresu pourazowego w grupie powodzian z pogranicza polsko-czeskiego.

Pierwsze wyniki badań psychologicznych skutków powodzi z 2024

Zrozumienie mechanizmów rezyliencji i sposobów, w jakie ludzie radzą sobie z traumą powodziową, jest kluczowe dla wsparcia tych, którzy doznali zniszczenia swojego otoczenia oraz dla budowania zdrowych i odpornych społeczności po katastrofach.

W obliczu kataklizmów, takich jak powódź, wszyscy stanowiący część danej społeczności muszą stawić czoła nie tylko fizycznym zniszczeniom, ale również emocjonalnym i psychologicznym konsekwencjom. Rezyliencja, będąca zdolnością do adaptacji i regeneracji po doświadczeniach traumatycznych, odgrywa kluczową rolę w procesie zdrowienia. Czas, wsparcie społeczne oraz profesjonalna pomoc psychologiczna stanowią fundamenty, które wspierają osoby dotknięte tragedią w odnalezieniu równowagi.

Podkreślenie znaczenia zrozumienia mechanizmów rezyliencji nie tylko dla jednostek, ale i dla całych społeczności, czyni nas bardziej odpornymi na przyszłe wyzwania. Współpraca lokalnych instytucji oraz zaangażowanie międzynarodowe mogą przyczynić się do budowy silniejszych i bardziej stabilnych struktur społecznych. W końcu, przez dostrzeganie i wspieranie procesów zdrowienia, możemy nie tylko łagodzić skutki traumy, ale także inspirować nadzieję i wzmocnienie w obliczu trudności.

W obliczu powodzi z 2024 roku, badania nad rezyliencją wobec traumy ujawniły złożoność psychologicznych skutków, które dotknęły poszkodowane społeczności. Nasze projekty badawcze, realizowane przez ekspertów z Wyższej Szkoły Biznesu - National Louis University oraz Szkoły Głównej Handlowej, dostarczyły cennych informacji dotyczących adaptacyjnych mechanizmów, które ludzie aktywują w obliczu kryzysu. Zrozumienie emocjonalnych i psychicznych konsekwencji takiej katastrofy jest kluczowe nie tylko dla wsparcia jednostek, ale także dla budowania zdolnych do przetrwania społeczności.

Zbierając dane poprzez rzetelne metody, takie jak kwestionariusze psychologiczne, udało się nam uchwycić zarówno bezpośrednie reakcje po traumie, jak i długofalowe skutki dla życia ludzi i funkcjonowania instytucji. Szczegółowe wyniki tego badania będą opublikowane po zakończeniu procesu badawczego, czyli na przełomie 2025/2026 roku.

Rezyliencja nie jest cechą stałą, lecz dynamicznym procesem, a nasze badania mają na celu zrozumienie, w jaki sposób wspierać osoby w kryzysie, by mogły odbudować swoje życie. Widzimy, że skuteczne strategie wsparcia mogą znacząco wpłynąć na odbudowę wspólnoty i przywrócenie poczucia bezpieczeństwa. W obliczu zmieniającego się klimatu i częstszych katastrof naturalnych, nasza praca staje się jeszcze bardziej aktualna i niezbędna, podkreślając znaczenie umiejętności przetrwania i adaptacji w obliczu traumatycznych doświadczeń.

Autorzy:

dr Joanna Felczak - Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

mgr Maria Wiśniewska - Wyższa Szkoła Biznesu-National Louis University w Nowym Sączu

mgr Łukasz Prochnij - Wyższa Szkoła Biznesu-National Louis University w Nowym Sączu

Bibliografia:

1. Bonanno, G. A., Brewin, C. R., Kaniasty, K., & Greca, A. M. L. (2010). Weighing the costs of disaster: Consequences, risks, and resilience in individuals, families, and communities. Psychological science in the public interest, 11(1), 1-49.
2. Borucka, A., & Ostaszewski, K. (2008). Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia. Medycyna wieku rozwojowego, 12(2 Pt 1), 587.
3. Garmezy, N., Masten, A. S., & Tellegen, A. (1984). The study of stress and competence in children: A building block for developmental psychopathology. Child development, 97-111.
4. Giudici, M. L. (2010). Post traumatic growth, positive assets, and strengths in post Hurricane Katrina survivors. Fielding Graduate University.
5. Kaniasty K. (2003). Klęska żywiołowa czy katastrof a społecz¬na. Psychospołeczne konsekwencje polskiej powodzi 1997 roku. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycholo¬giczne. 
6. Martin, A., & Njoroge, W. (2005). Resilience and vulnerability: Adaptation in the context of childhood adversities. American Journal of Psychiatry, 162(8), 1553-a.
7. Matthews, V., Longman, J., Berry, H. L., Passey, M., Bennett-Levy, J., Morgan, G. G., ... & Bailie, R. S. (2019). Differential mental health impact six months after extensive river flooding in rural Australia: a cross-sectional analysis through an equity lens. Frontiers in public health, 7, 367.
8. Rutter, M. (1987). Psychosocial resilience and protective mechanisms. American journal of orthopsychiatry, 57(3), 316-331.
9. Strelau J. (2004) (red.). Osobowość a ekstrema/ny stres. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 
10. Włodarczyk, E. (2011). Klęska żywiołowa lub ekologiczna. Czyli o tym, że statystyka nie dotyka tego, co jest wewnątrz. W: E. Włodarczyk. I. Cytlak (red.), Człowiek wobec krytycznych sytuacji życiowych, 331-351.