Czy w Polsce ludzie często toną?
Polska jest krajem równinnym, którego powierzchnia wód śródlądowych stanowi tylko 1% obszaru państwa. Jednocześnie Polska ma linię brzegową z dość niewielkim akwenem morskim jakim jest Bałtyk i wydawałoby się, że w takich okolicznościach środowiska życia zagrożenie życia Polaków z powodu utonięć powinno być marginalne na tle innych krajów Europy. Sytuacja jest jednak niepokojąco odmienna. Przeciętny obywatel Polski ma o ponad 40% wyższe ryzyko utonięcia niż przeciętny obywatel UE. W roku 2020 na 1 mln Polaków ginęło przeciętnie w wyniku utonięcia 14 osób podczas gdy w całej UE 10 osób (dane EUROSTAT). Paradoksalnie największe bezpieczeństwo nad wodą jest w krajach o dużych związkach z gospodarką morską jak Wielka Brytania, kraje Skandynawii, w których w wyniku utonięć umiera zaledwie kilka osób na milion mieszkańców rocznie. Pomimo tych niepokojących zjawisk sytuacja ulega systematycznemu polepszeniu. Najbardziej tragiczne na polskich wodach były lata 90te XX wieku, kiedy liczbę utonięć liczono w tysiącach i była ona zbliżona do liczby ofiar śmiertelnych współcześnie notowanych na polskich drogach.
Utonięcia w Polsce – obraz medialny a obraz rzeczywisty problemu
Co roku media elektroniczne szczególnie w sezonie wiosenno-letnim bombardują nas dramatycznymi rekordami utonięć, tragicznymi sytuacjami, w których giną dzieci, młodzi ludzie. Obraz wydaje się być dramatyczny i przytłaczający. Jest jednak on niespójny jeśli chcielibyśmy zidentyfikować kto umiera na polskich wodach i w jakich okolicznościach oraz jakie czynniki najczęściej przyczyniają się do tych tragedii. Najlepszym źródłem informacji na temat okoliczności utonięć jest rejestracja statystyczna zgonów przez GUS, w ramach której lekarz weryfikują i określają medycznie przyczyny śmierci. Policja również zbiera dane na temat utonięć jednak nie weryfikuje czy zdarzenie faktycznie było utonięciem. Statystyki policyjne mogą być zaniżone nawet o ponad 30% w stosunku do rzeczywiście stwierdzonych zgonów w wyniku utonięć. W latach 2013-2021 według GUS łącznie w wyniku tonięcia zginęło w Polsce 7350 osób. Najwięcej utonięć było w wodach naturalnych (rzekach, jeziorach, stawach, zbiornikach)- ponad 54% [1]. Warto przy tym dodać, że jeśli brać pod uwagę dane Policji to najniebezpieczniejsze są polskie rzeki, w których Policja zarejestrowała częściej niż co 4 interwencję związaną z tonięciem a nad Bałtykiem rejestruje się zaledwie kilkadziesiąt przypadków tonięcia rocznie. Kolejną przyczyną utonięć to wpadnięcia do wody – ponad 12%. Warto przy tym zwrócić uwagę, że sytuacją wpadnięcia do wody jest zupełnie inna niż zamierzona kąpiel w wodzie, bo dochodzi do szoku, często nagłego wychładzania, a namakająca odzież zwiększa ciężar i krępuje ruchy ciała. Sytuacja taka wymaga nie tylko umiejętności pływania, ale i znajomości technik jak należy utrzymywać głowę nad powierzchnią wody przy ograniczonych ruchomości. Na końcu trzeba powiedzieć, że aż w ponad 28% przypadków lekarze ani inne służby nie były w stanie ocenić jakie były okoliczności tonięcia osób.
Nie toną wcale najmłodsi-osoby starsze i gorzej wykształcone w grupach szczególnego ryzyka.
Utrwalonym przekonaniem istniejącym w społeczeństwie jest, że utonięcia najbardziej zagrażają życiu dzieci i młodych mężczyzn. Tymczasem zarejestrowane zgony w wyniku tonięcia pokazują, że aż 58% utonięć wydarza się wśród mężczyzn w grupie wiekowej 25-64 lata. W latach 2013-2021 można było za to zauważyć coraz lepszą sytuację jeśli chodzi o osoby młode i dzieci, u których częstość utonięć wyraźnie spadała (Rycina 1). Najprawdopodobniej jest to związane z wieloletnimi coraz powszechniejszymi działaniami szkół jeśli chodzi o lekcje pływania na basenach i edukację związaną z bezpieczeństwem nad wodą w ramach tych lekcji. Niestety sytuacja uległa pogorszeniu jeśli chodzi o seniorów i obecnie w tej grupie notowane jest najwyższe ryzyko śmiertelnego utonięcia w Polsce. Fenomen dużej częstości utonięć wśród najstarszych grup ludności jest znany. Obserwacje kanadyjskie pokazują, że osoby starsze z powodu chorób narządów zmysłów, obniżonej sprawności ruchowej oraz z powodu zaburzeń wywołanych chorobami przewlekłymi jak zasłabnięcia, zawroty głowy, upadki mają wyższe ryzyko odniesienia wypadków w wyniku, których może dojść do tonięcia jak wpadnięcia do wody np. podczas połowu ryb, aktywności rekreacyjnej blisko akwenów wodnych, podczas przebywania na łodziach, pomostach ale i również w wannach podczas kąpieli [2].
Rycina 1. Umieralność w wyniku utonięć według grup wiekowych w latach 2013-2021
Również wyraźne różnice jeśli chodzi o ryzyko utonięcia jest związane z wykształceniem. Ryzyko śmierci w wyniku utonięcia jest kilka ponad 5 razy wyższe wśród osób najsłabiej wykształconych, które ukończyły szkoły podstawowe, zawodowe lub nie posiadały formalnego wykształcenia w porównaniu do Polaków z wykształceniem wyższym. Wśród osób z niższym wykształceniem ginie rocznie 2,7 osoby na 100 tys. , a osób z wykształceniem wyższym 0,5 na 100 tys. (szacunek na podstawie danych ze Spisu Powszechnego).
Wieś i województwa z dużym udziałem akwenów wodnych
Regionami o szczególnym zagrożeniu utonięciami w Polsce są województwa z dużą liczbą akwenów wodnych jak woj. warmińsko-mazurskie, gdzie notuje się najwyższą umieralność w wyniku tonięcia w Polsce . Wysoka umieralność jest też obserwowana w województwach o dużym udziale mieszkańców obszarów wiejskich. Takimi województwami są województwa kujawsko-pomorskie i podlaskie. Natomiast trudno wyjaśnić zjawisko wysokich współczynników utonięć w woj. opolskim. Wśród województw o wyższym odsetku ludności wiejskiej, w których zarysowały się szczególnie dynamiczne pozytywne trendy obniżania się częstości utonięć są województwa lubelskie i podkarpackie. Trudno zidentyfikować na tym etapie jakie czynniki przyczyniły się do tych zmian. Najrzadziej tonięcie jest przyczyną zgonów w woj. śląskim i wielkopolskim (Rycina 2)
Wbrew utartym stereotypom, że utonięciom sprzyjają wyjazdy w czasie wakacji i pobyt urlopowy to znaczący odsetek utonięć odbywa się w województwie zamieszkania ofiary-ponad80% [3].
Rycina 2 Trendy zmian współczynnika utonięć w województwach w latach 2013-2021.
Alkohol jest problemem, ale i nie tylko alkohol
W Europie i Polsce znaczącym czynnikiem ryzyka utonięć jest alkohol. Jak wiadomo powszechnie bycie pod wpływem alkoholu nie tylko opóźnia czas reakcji, ale i również zwiększa skłonność do zachowań ryzykownych a co za tym idzie zwiększa ryzyko utonięcia zarówno podczas kąpieli jak i samo ryzyko niezamierzonego wpadnięcia dowody. Według metaanalizy różnych badań szacuje się, że pod wpływem alkoholu dochodzi w przypadku od 30% do 40% utonięć [4]. Dane Policji dotyczące Polski z lat 2013-2021 pokazują, że alkohol stwierdzano w przypadku od 19% do ponad 25% ofiar tonięcia. Jednocześnie trzeba brać pod uwagę, że nie w każdym przypadku Policji udaje się stwierdzić czy ofiara faktycznie była odurzona alkoholem i odsetki te mogą być wyższe. Warto przy tym zwrócić uwagę, że nie tylko alkohol może doprowadzić do zwiększonego ryzyka utonięcia, ale i obecność innych substancji psychoaktywnych w tym również rutynowo przyjmowanych leków mających wpływ na Ośrodkowy Układ Nerwowy. Ma to szczególne znaczenie w przypadku obecnie obserwowanych problemów zdrowia psychicznego w społeczeństwie, kryzysu opioidowego w USA, modnego jednoczesnego niekontrolowanego używania leków na swoją ręką oraz popularności różnego rodzaju dopalaczy
i innych nieznanych substancji odurzających. Wyniki badań pokazują, że stwierdzenie co najmniej jednej substancji odurzającej stwierdza się w przypadku od 38% do 61% osób, które utonęły [3]
Co możemy zrobić by zwiększyć bezpieczeństwo na naszych wodach ?
- zapewniajmy dzieciom nie tylko lekcje pływania ale i również szerszą edukację dotyczącą bezpieczeństwa nad wodą, elementów ratownictwa wodnego, oceny ryzyka związanego z rekreacją nad wodą
-unikajmy spożywania nawet niewielkich ilości alkoholu bądź substancji psychoaktywnych podczas przebywania w bliskim sąsiedztwie wody, dbajmy o odpowiednie nawodnienie wodą, unikajmy długotrwałego bezpośredniego przebywania na słońcu przed kąpielą
- przestrzegajmy rygorystycznie wskazań służb dotyczących bezpieczeństwa nad wodą, stosować kamizelki na łodziach, jachtach i sprzęcie wodnym
-unikajmy zachowań ryzykanckich podczas kąpieli
-unikajmy dzikich kąpielisk, dzikiej infrastruktury związanej z kąpieliskami (starych pomostów, zniszczonych nabrzeży), skoków do wody w nieznanych akwenach
- zapewniajmy bliskim seniorom bezpieczną aktywność fizyczną jednocześnie dbając by nie znajdowali się w pobliżu niebezpiecznej infrastruktury związanej z akwenami wodnymi
-nie eksperymentujmy z lekami, przyjmować leki regularnie i zgodnie z zaleceniami
-wspierajmy seniorów w kontroli i leczeniu chorób przewlekłych jak nadciśnienie, cukrzyca, zapewniajmy ich odpowiednie nawodnienie i odżywianie
-informujmy służby o miejscach potencjalnie niebezpiecznych jak nieoznakowane i nieogrodzone wykopy, dzikie niezabezpieczone kąpieliska ściągające ludzi, zniszczona infrastruktura (pomosty ,nabrzeża itp.)
Literatura:
1. Halik R Drownings in Poland in the years 2013-2021 – trends, changes, inequalities, and preliminary conclusions for public health J Health Inequal 2023; 9 (2): 1–8 doi: https://doi.org/10.5114/jhi.2023.132918
2. Clemens T, Peden AE, Franklin RC. Exploring a hidden epi-demic: drowning among adults aged 65 years and older. J AgingHealth 2021; 33(10): 828-837.
3. Halik R, Poznańska A, Seroka W, Wojtyniak B. Accidental drownings in Poland in 2000-2012. Przegl Epidemiol. 2014;68(3):493-9
4. Hamilton K, Keech JJ, Peden AE, Hagger MS. Alcohol use,aquatic injury, and unintentional drowning: a systematic literature review. Drug Alcohol Rev 2018; 37(6): 752-773
Autor : dr n.med. i n. o zdr. Rafał Halik
